Duy Trác là một trong những nam ca sĩ thể hiện thành công nhất những bản tình ca vào trước năm 1975. Ông được xem là một danh ca có sức ảnh hưởng lớn đến nền tân nhạc Việt Nam lúc bấy giờ. Tuy giọng ca của Duy Trác được nhiều người mến mộ, nhưng trước năm 1975, ông gần như không bao giờ trình diễn ở các phòng trà hay tại các chương trình nhạc hội. Người yêu nhạc chỉ có thể thưởng thức giọng ca của nam ca sĩ trên đài phát thanh và trong các băng đĩa thu âm, nhà văn Duyên Anh còn đặt cho ông biệt danh “chàng ca sĩ cấm cung”. Ngoài được biết đến với vai trò là một ca sĩ nổi danh, Duy Trác còn sáng tác một số ca khúc được mọi người biết đến như: Tiếng hát đêm Noel, Sài Gòn chỉ vui khi các anh về,…
Duy Trác tên đầy đủ là Khuất Duy Trác, sinh ngày 12 tháng 5 năm 1932 tại Sơn Tây. Duy Trác thể hiện năng khiếu ca hát từ khi còn rất nhỏ, lúc học tiểu học ở quê nhà, ông thường xuyên được lên trình diễn trong các buổi lễ ở Sơn Tây. Lúc đó ông còn quá bé nên mỗi lần lên hát đều phải đứng lên trên ghế.
Lên bậc trung học, Duy Trác học tại Việt Bắc (Phú Thọ) ở trường trung học Hùng Vương và trung học Kháng chiến, nơi đây có các giáo sư nổi tiếng trong lĩnh vực văn học, sư phạm và chính trị như: Song An Hoàng Ngọc Phách (hiệu trưởng), Trần Văn Khang, Đặng Quốc Quân, Nguyễn Ngọc Cư, Nguyễn Thị Thục Viên, Nguyễn Khánh Toàn, Ngụy Như Kontum…
Năm 1951, Duy Trác rời vùng kháng chiến và về Hà Nội để học tiếp trung học, ông từng theo học với 2 nhà thơ nổi tiếng là Đoàn Phú Tứ và Lan Sơn. Trong thời gian này, Duy Trác ở trọ nhà chú ruột là nam ca sĩ Quách Đàm – người sau này có tham gia trong chương trình ngâm Tao Đàn ở đài phát thanh Sài Gòn.
Nhận thấy năng khiếu âm nhạc bẩm sinh của cháu mình, Quách Đàm đã khuyến khích Duy Trác tham gia cuộc thi tuyển lựa ca sĩ của đài phát thanh Hà Nội vào năm 1954 (trước đó danh ca Kim Tước đã được giải nhất vào năm 1953). Và trong cuộc thi tuyển này, với khả năng ca hát vượt trội của mình Duy Trác đã đạt được giải nhất. Sau khi đạt giải, ông hát ở đài phát thanh một thời gian ngắn rồi di cư vào Nam vào khoảng cuối năm 1954.
Thời gian đầu vào Sài Gòn, Duy Trác ở tại khu lều bạc ở Khám Lớn Sài Gòn, nơi này được chính quyền dành cho những học sinh di cư mà không có gia đình.
Khoảng đầu năm 1955, những sinh viên Hà Nội di cư vào Sài Gòn đã tổ chức những đêm văn nghệ mang tên “Nhớ Về Hà Nội”, và Duy Trác đã lên trình bày ca khúc “Hướng Về Hà Nội” của Hoàng Dương, giọng ca truyền cảm của ông đã gây xúc động mạnh mẽ với những khán thính giả vốn là bạn bè đồng trang lứa và đồng hương vừa rời xa quê hương, không có gia đình bên cạnh.
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc Hướng Về Hà Nội do Duy Trác trình bày
Trong chương trình đó có sự xuất hiện của nhạc sĩ Lê Thương – người đang làm phóng sự cho đài phát thanh Pháp Á, tường thuật các đêm văn nghệ của tổng hội sinh viên. Nhạc sĩ Lê Thương đã vô cùng ấn tượng với giọng hát của chàng học sinh Duy Trác nên đã đến tìm, rồi thay mặt đài Pháp Á mời Duy Trác về hát cho đài này.
Thời mới vào hát cho đài phát thanh Pháp Á, Duy Trác còn khá e dè và lo lắng mỗi khi lên hát, ông kể về thời gian đó như sau: “Đến bây giờ tôi vẫn còn nhớ những cảm giác run rợ, lo lắng mỗi khi lên đài hát. Hồi đó ban nhạc chơi vivant (tức không thu thanh trước, mà phát thẳng lên làn sóng điện), ban nhạc toàn là người Pháp, hòa âm khó hơn nhiều so với đài Hà Nội, và nhạc trưởng Maritan thì rất khó tính. Mỗi lần vô trật các introduction hoặc hát sai thì lãnh đủ, không thuốc nào chữa được nữa và mỗi lần như thế nhạc trưởng chửi như tát nước. Cũng chính nhờ vậy mà một giọng hát tay mơ như tôi (không qua trường lớp hoặc học thầy nào), đã dần dần trưởng thành”.
Và từ đó, Duy Trác trở thành một trong những ca sĩ chính của đài phát thanh, đến đầu những năm thập niên 60, Duy Trác đã là nam danh ca tiêu biểu nhất của dòng nhạc trữ tình ở Sài Gòn cùng với hai nam ca sĩ khác là Sĩ Phú và Anh Ngọc.
Trong thời gian theo đuổi sự nghiệp ca hát thì Duy Trác vẫn chuyên tâm học hành, ông tiếp tục hoàn thành chương trình phổ thông tại trường Chu Văn An, sau đó thi vào Đại học Luật khoa và tốt nghiệp ngành luật rồi gia nhập vào luật sư đoàn năm 1960.
Năm 1961, Duy Trác lập gia đình nhưng sau đó một năm ông bị gọi đi nhập ngũ. Năm 1962, Duy Trác nhập ngũ vào trường sĩ quan trừ bị Thủ Đức, học xong chương trình ông được bổ nhiệm làm phụ tá Uỷ viên chính phủ tại toà án quân sự mặt trận vùng 3 cho đến năm 1966 thì giải ngũ và về hành nghề luật sư.
Sau Mậu Thân 1968, Duy Trác được lệnh gọi tái ngũ và được phái về làm chuyên viên Luật pháp tại Phủ Tổng thống. Đến năm 1974 thì ông bị tổng thống cắt chức, sang năm 1975 bị chính quyền bắt giữ vì có những bất đồng quan điểm chính trị với chính quyền tổng thống Nguyễn Văn Thiệu. Trong thời gian này, Duy Trác chuyển sang làm cố vấn Luật pháp cho Tổng cục Gia cư, chuyên viên Luật pháp tại Thượng nghị viện, Hạ nghị viện và Giám sát viện.
Bên cạnh việc làm công chức, Duy Trác vẫn đi hát thường xuyên, nhưng trong sự nghiệp ca hát suốt 20 năm ở Sài Gòn, ông chỉ hát ở các đài phát thanh và thu âm vào các băng dĩa chứ chưa bao giờ lộ diện trước công chúng ở các phòng trà hay là đại nhạc hội.
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc Duy Trác – Du Mục – Thu Âm Trước 1975
Trong suốt quá trình hoạt động nghệ thuật ở Sài Gòn trước 1975, ngoài âm nhạc thì Duy Trác còn tham gia ban kịch truyền thanh trong nhiều năm, ông từng tham gia chuyển âm (lồng tiếng) cho hai cuốn phim của Đặng Trần Thức (Hè Muộn) và Hà Thúc Cần (Đất Khổ).
Mặc dù là một danh ca hàng đầu của nền tân nhạc miền Nam và được đông đảo khán thính giả yêu mến, nhưng Duy Trác luôn tự nhận mình chỉ là một ca sĩ nghiệp dư, và ca hát chỉ là nghề tay trái. Có lẽ cũng chính vì xem nghề hát như chỉ là nghề phụ và đi hát vì đam mê, nên ông hát rất tự do thoải mái chứ không phải chịu áp lực mưu sinh. Những bài Duy Trác chọn hát, thường là những nhạc phẩm mà ông tâm đắc chứ không bị ép phải hát những bài mà ông không thích.
Dòng nhạc sở trường của Duy Trác là nhạc trữ tình (kể cả nhạc tiền chiến hay loại nhạc viết sau này) vì nó phù hợp với giọng hát và lối hát của ông. Ông hay hát nhạc của các nhạc sĩ: Phạm Duy, Cung Tiến, Phạm Đình Chương và Vũ Thành. Ngoài ra, ông cũng cho biết bản thân mình rất thích nhạc của Trịnh Công Sơn mặc dù trong sự nghiệp âm nhạc của mình Duy Trác chỉ hát một bài nhạc Trịnh duy nhất là Du Mục.
Những ca khúc gắn liền với tên tuổi danh ca Duy Trác là Ngày Đó Chúng Mình (Phạm Duy), Hương Xưa (Cung Tiến), Thuở Ban Đầu (Phạm Đình Chương), Tiếng Chuông Chiều Thu (Tô Vũ), Áo Lụa Hà Đông (Ngô Thụy Miên)…
Nhà văn Hồ Trường An đã từng gọi giọng hát Duy Trác là “Tiếng Hát Đại Hồ Cầm”, với những lời khen như sau:
“Giọng hát Duy Trác có một âm sắc đẹp và trầm hùng trong giọng hát, không phải là ở những lúc ông hát những bài hành khúc mà ngay lúc ông hát những bài tình cảm. Âm sắc trầm rền và dội sâu đó cùng với làn hơi phong phú của ông làm cho người nghe có cảm tưởng đó là tiếng âm u huyền bí của miền thâm sơn hoang dã. Nó như vọng mang mang khắp bãi sú bờ hoang của dải Trường Giang, hay dội bập bùng vào hang thẳm hay trên vách đá dựng, vách cổ thành. Và ta cũng cảm tưởng đó là tiếng trống từ một thế giới vào thời thái cổ hồng hoang nào vọng lại.
Tiếng hát ông chứa một tiềm lực bền bỉ, một sinh lực dồi dào. Chuỗi ngân của ông rõ nét sóng thu, không nhỏ mức như chuỗi hạt cườm, mà cũng không nhọn sắc răng cưa.
Tiếng hát Duy Trác chẳng những không phải là tiếng hát tài tử mà là tiếng hát nhà nghề cực kỳ điêu luyện, một giọng tinh túy được gạn lọc hết những cái tạp chất giữa một số đông giọng danh tiếng đương thời hoặc đi sau ông. Nếu Duy Trác hát ở một thính phòng ấm cúng hoặc ở phòng trà nho nhỏ, dù giàn nhạc không có cây đại hồ cầm (contrebasse), tiếng hát ông vẫn có thể gợi dư âm dư hưỡng của tiếng đại hồ cầm ấy. Tiếng hát trầm của ông càng xuống thấp càng chắc nịch, như vọng âm rền rền vào những ngõ ngách kín đáo của trái tim của thính giả, vào những hẽm hóc huyền bí của tâm hồn thính giả.”
Sau sự kiện lịch sử năm 1975, Duy Trác bị bắt đi cải tạo, ông là một trong những ca sĩ bị chính quyền mới giam giữ lâu nhất. Sở dĩ như vậy là vì bên cạnh nghề ca hát, ông còn là một sĩ quan biệt phái.
Năm 1981, Duy Trác được trả tự do sau 6 năm khổ lao, nhưng đến năm 1984 thì ông lại bị bắt lại vì vướng vào một vụ án mang tên “Biệt Kích Văn Hóa” do ông gửi bài viết và nhạc để đăng ở hải ngoại. Năm 1988, Duy Trác mới thật sự được trả tự do và đến năm 1992 thì cả nhà ông rời Việt Nam sang hải ngoại định cư tại Houston, Hoa Kỳ.
Năm 1993, Duy Trác xuất hiện 2 lần trên Paris By Night với 2 ca khúc “Đôi Mắt Người Sơn Tây” và “Áo Lụa Hà Đông”, đây cũng là lần hiếm hoi mà ông xuất hiện trong một chương trình thu hình có khán giả.
Cũng thời gian này, Duy Trác phát hành CD mang tên “Còn Tiếng Hát Gửi Người”, cũng là nhạc phẩm do chính ông sáng tác, do trung tâm Thúy Nga phát hành, và CD “Giã Từ” do trung tâm Diễm Xưa phát hành.
Từ đó, Duy Trác rất hiếm khi xuất hiện trước công chúng và không còn ra sản phẩm âm nhạc nào nữa. Sau này ông hợp tác với đài phát thanh VOVN – Tiếng nói Việt Nam tại Houston phụ trách một vài chương trình.
Thoixua biên soạn