Chợ Bình Tây – Ít ai còn nhớ khu chợ này được xây dựng miễn phí bởi ông Quách Đàm

Lễ Khánh thành Chợ Lớn Mới tức chợ Bình Tây ngày nay cách đây hơn 90 năm, qua bộ ảnh quý vị sẽ thấy các dãy nhà xưa bên hông chợ Bình-Tây ở xung quanh khu chợ và cả hình ảnh bức tượng của ông Quách-Đàm cùng với kiến trúc cũ của Chợ Bình-Tây ngày nay.

– Chợ Lớn mới tức Chợ Bình Tây ngày nay trong hình dưới đã xây dựng lại, nhưng gọi chung là đầu tiên để phân biệt với Chợ Bình Tây của ông Quách Đàm xây sau này, quý vị hãy để ý những tấm ảnh xưa ở góc đường Bình-Tây (phía bên trái hình) và Bến Lê Quang Liêm (đường phía trước có xe kéo, nay là Đại Lộ Võ Văn Kiệt ,nhà hai tầng mái nhô cao phía sau chợ là Bưu điện Bình Tây (số 170 trên bản đồ).

Các tiệm hàng bên ngoài chợ Bình Tây

Kinh Tàu Hủ hay Rạch Bến Nghé từ khoảng xóm nhà gần kinh Vạn Kiếp nhìn theo hướng đi về miền Tây, ở phía xa, cách nơi khoảng 1 km là cây cầu Bình Tây ở phía trước Chợ Bình Tây đầu tiên nằm tại góc đường Bình Tây-Bến Lê Quang Liêm sau này, đó là cây cầu gỗ đầu tiên do người Pháp xây dựng tại Saigon-Cholon, trước cả cầu Mống xây dựng 1893-1894, trong hình này cây cầu thấy rất nhỏ ở gần đường chân trời với hai trụ nhô cao có phần mái trang trí ở trên.

Xích lô đạp dựng trước dãy phố đối diện chợ Bình Tây

Một bài viết ông Quách Đàm của cụ Vương Hồng Sển.

Xuất thân mua bán ve chai, sau kèm thêm mua da trâu, vi cá, và bong bóng cá, ngày ngày thả rong làng xóm, hai giỏ tre trên vai, quản bao mưa gió, buổi trưa Đàm thường nằm nghỉ lưng hàng ba phố trống, ghe phen bị một phu vác lúa làm khổ, móc túi Đàm lấy giấu giấy thuế thân để chẹt Đàm chuộc năm xu, một hào, mỗi bữa có đủ tiền uống trà giấc trưa, như vậy mà Đàm không thù hiềm, khi đắc thời Đàm tìm cho được anh phu, ân cần mời về cho làm cặp rằng xếp bọn vác lúa, không khác chuyện Hàn Tín đối đãi với tên ác thủ đời Tây Hán.

Đàm nhờ lanh trí, nhập giới thương mãi thấy việc mau lẹ hơn ai, nên làm giàu cấp tốc. Đàm hút nha phiến đêm ngày, đèn không tắt, giao thiệp lựa toàn quan to, thậm chí Thống Đốc Nam Kỳ Cognacq, làm cao không ai có, thế mà cũng hạ mình cầu thân với Đàm.

Tượng Quách Đàm chợ Bình Tây. Ông là người đã bỏ tiền để xây chợ này. Sau 1975 tượng ông Quách Đàm trong chợ Bình Tây và tượng Trương Vĩnh Ký sau Nhà thờ Đức Bà đã bị hạ bệ nhốt bỏ kho, mãi sau này mới được đem về trưng bày tại nhà Chú Hỏa gần chợ Bến Thành.

Đàm mua đất vùng Bình Tây nguyên là đất ruộng, mua xong Đàm nghĩ ra một kế để biến đất ruộng trở nên đất thổ trạch châu thành và hy sinh một số vốn to tát, tự mình xuất tiền đúc một chợ Ciment cốt sắt vĩ đại, nay vẫn còn đồ sộ và khéo léo, quen gọi Chợ Quách Đàm tức khu Chợ Bình Tây, đổi lại ơn kia, Đàm xin chánh phủ đặt tượng đồng của Đàm nơi cửa chánh môn, bức tượng do Đàm xuất tiền đúc nắn, ăn vận triều phục Mãn Thanh, nón nhỏ, áo ngắn phủ trên một chiếc áo thụng, đầu để bín, tay cầm một bản đồ, dưới bệ đá trắng có mấy con giao long bằng đồng phun vòi nước bạc.

Chợ xây rồi, chung quanh đó, Đàm dựng nhà lầu kiểu phố buôn bán và toa rập với chánh phủ Pháp định dời Chợ Lớn về đây, trước dẹp chợ cũ xấu xí, sau mở mang thành phố cho thêm tráng lệ, không ngờ địa lợi chưa thuận, thêm dân cư thưở ấy không được đông đúc như bây giờ, vả lại các thương gia Huê-Kiều đã yên nơi yên chỗ cũng không muốn dời phố mới xa xuôi thêm hao tốn: Đàm thất bại một phần nhưng không lấy đó làm mối lo.

Saigon 1931. Gánh hàng rong bán cháo lòng trước chợ Bình Tây

Để thấy mánh lới, gan dạ của Đàm, kể ra đây một tỷ dụ.

Một năm nọ, Đàm sai mua lúa khắp Lục Tỉnh trở về trữ ngập kho ngập chành trong Chợ Lớn, chờ ngày chuyển sang thị trường Tân Gia Ba. Xảy đâu tin dữ bên Singapore gởi qua cho hay lúa ối và sụt giá! Cứ đà này, lúa của Đàm dự trữ đã mất lời mà còn phải chịu lỗ lã, số tiền hao hụt không thể tưởng tượng. Đàm vẫn bình tĩnh như thường, lại ra mật lịnh cho bọn tay sai Lục Tỉnh cứ tiếp tục mua lúa thêm mãi, giá y cựu lệ, như không có việc gì xảy đến. Chẳng những vậy, Đàm còn hô hào dạy cứ mua giá có thể cao hơn trước mỗi tạ một vài đồng xu để người bán ham lời không bán cho người khác. Một mặt, Đàm gởi mật thơ cho đại diện bên Tân Gia Ba căn dặn tống sang đây một điện tín khẩn cấp đồn đãi rằng lúa sắp vọt giá lên cao hơn nữa…

Quả nhiên, các nhà buôn lúa cạnh tranh với Đàm, tuy kinh nghiệm có thừa, nhưng không thoát được quỷ kế của Đàm. Các chành ùn ùn xúm nhau kiếm mua lúa với giá cao để có đủ số ăn thua cùng Đàm. Đàng này, tuy nằm hút á phiện, nhưng Đàm vẫn lén sai bộ hạ bán đổ bán tháo lúa dự trữ bấy lâu ra gần sạch kho. Lúa Đàm bán xong, các nhà buôn kia cũng vừa ngưng mua, thầm biết mắc mưu độc. Các nhà buôn đã chia nhau mua lúa của Đàm, chia nhau gánh lấy sự lỗ lã của Đàm, và phen này hú hồn. Đàm nằm hút cười thầm “kế mượn tên” của Gia Cát Khổng Minh lẩm rẩm mà thâm thúy vô cùng, và ngày nay vẫn còn hiệu nghiệm.

Kể ra Đàm rất nhiều cơ mưu, và trong thương giới quả Đàm là một tay lợi hại. Đàm tuy là một khách trú không mấy ai biết nhiều, nhưng ai biết được Đàm cũng đều cầu thân để cậy nhờ nhiều việc. Một hội viên hội đồng quản hạt chở mía cây đến bán cho Đàm, ngồi chờ Đàm hút, dạ thưa kính nể còn hơn vào chầu Thống Đốc, để chi? Để Đàm vui dạ, khứng mua cao lên vài xu và mua gấp để mía khỏi “rượu” và “mất cân” được đồng nào hay đồng nấy.

Về sau, Đàm giàu quá, xoay qua đứng bảo lãnh (avaliser) cho con nợ nhà băng “Đông Dương Ngân Hàng”. Mỗi lần xin chữ ký bảo chứng, phải chịu cho Đàm một huê hồng đã quy định trước. Dè đâu gặp năm kinh tế khủng hoảng, các nhà buôn vỡ nợ không đủ sức trả bạc vay, nhà băng phát mãi sự sản, lôi kép nhà họ Quách sụp đổ theo luôn.

Nhà buôn Quách Đàm lấy hiệu “Thông Hiệp”, trụ sở ở Quai de Gaudot, nay là đại lộ Khổng Tử, nhưng thời ấy còn là một con kinh chưa lấp.

Tương truyền khi sắp phát tích, Đàm đến nhờ một thầy Tàu cho chữ hiệu. Ông thầy Tàu ngồi thềm đường viết liễn Tết thung dung hỏi Đàm làm nghề gì? Đàm thưa: “mua bán da trâu và vi cá chở đi xứ ngoài.” Thầy Tàu suy nghĩ giây phút rồi viết cho hai chữ: “THÔNG HIỆP” vừa mạnh vừa tốt, lại kiêm theo hai câu liễn:

“THÔNG THƯƠNG SƠN HẢI ( trâu: sơn, cá: hải) HIỆP CÁN QUÀN KHÔN ”

Thiệt là tuyệt diệu! Đàm mừng khấp khởi, khắc bảng phết son thếp vàng, quả thật từ đấy việc làm ăn của Đàm ngày một phấn chấn, thịnh vượng, bành trướng khắp biển Đông núi Việt. Số tiền lời không xiết kể, khỏi nói, từ đó năm nào Đàm cũng không quên công ông thầy Tàu cho chữ, đến chừng bị nạn kinh tế, gia tài sụp đổ, Đàm không trách nhà buôn do mình bảo lãnh sai lời, để mình “chết theo một bè”. Đàm chỉ căm thù ai kia đã lấp con kinh trước nhà, làm “hư phong thủy”. Đàm đinh ninh tin tưởng vào lời thầy địa lý năm xưa, dạy rằng chỗ Đàm đóng đô là “đầu một con rồng”, khúc đuôi nằm tại biển cả! Dặn coi chừng đừng cho lấp kinh, tức lấp “mạch rồng”, và nếu một mai mạch rồng khô cạn, nguy cho cơ nghiệp họ Quách.

Phố lầu chỗ Quách Đàm buôn bán thưở ấy, Đàm mướn mỗi tháng đến ba trăm đồng bạc. Đàm nài mua lên nhưng chủ không ưng bán. Đàm dư tiền nếu muốn xây cất bao nhiêu nhà to đẹp lại không được, nhưng Đàm vẫn tin “cuộc đất làm ăn khá”, mắc bao nhiêu cũng không nệ, và chẳng khứng bỏ cuộc thế ấy để đi chỗ khác: lấp con kinh “sinh mạng”, Đàm giận cũng phải!

Quách Đàm chết, đám ma lớn không đám nào bằng. Bàn đưa không thể đếm. Đủ thứ nhạc Tây, Tàu, Ta, Miên… Khách đi đường có việc, miễn nối gót theo đám ma vài bước là có người lễ phép đến dâng một ly nước dừa hay la ve và riêng tặng một quạt giấy có kèm một tấm giấy “ngẫu” (năm đồng bạc) đền ơn có lòng đưa đón.

Một phú gia giàu sang bực ấy, mà nay còn gì? Gần chùa Giác Lâm trong Chợ Lớn thuộc ranh tỉnh Gia Định, một ngày mới đây, tôi thấy một bầy bò sữa đứng ăn cỏ trên một ngôi mộ có vẻ hùng tráng nhưng trơ trọi điêu tàn. Cạnh bên là một đám ruộng khô chứa một đống rác to bằng đống lúa chưa vô bồ, ruồi muỗi lằn xanh bay vù vù như một đám nhạc hỗn độn.

Địa thế “hữu bạch hổ” không còn; “tả thanh long” và ruộng nọ đang lấp, còn chăng là bầy bò nhơi cỏ gần đống rác và mớ ruồi lằn, ấy là hiện trạng ngày nay của mộ phần “phong thủy” ông THÔNG HIỆP.

– Về chuyệnChợ Quách Đàm, ngày 12-4-1961, ông Bác sĩ Diên Hương, về ẩn trên Đà Lạt (nay đã từ trần), có viết cho tác giả một bức thơ, nay xin đăng nguyên văn để công lãm:”… Lúc đó Chánh Tham Biện Chợ Lớn thấy Chợ Cũ (ở chỗ nền nhà Bưu Điện Chợ Lớn hiện thời) nhỏ hẹp, không đủ cho bạn hàng nhóm chợ, và cũng muốn mở mang châu thành, mới kiếm đất xa Chợ Cũ cất một cái chợ mới cho rộng cho lớn. Ông biết có một ông điền chủ ở châu thành, người Việt Nam dân Pháp, có đất rộng lớn, mới mời đến hỏi mua. Ông điền chủ nầy không thấy rộng nghe xa, tưởng là gặp cơ hội, liền ưng thuận mà với một giá mắc quá tưởng tượng. Ông Quách Đàm nghe chuyện đó, liền cho người đến dâng một miếng đất rộng hơn (chỗ chợ ngày nay) không đòi tiền, chỉ đòi được phép cất phố và sập chung quanh chợ, để sau này cho mướn… ông Chánh lẽ tất nhiên chịu liền…”

Trích Sài Gòn năm xưa của Vương Hồng Sển
SÀI GÒN NĂM XƯA

Sau đây là một vài hình ảnh đẹp về Chợ Bình Tây.

CHOLON 1967 – Đại lộ Hậu Giang
Đi tới phía trước gặp ngã tư Phạm Đình Hổ là bắt đầu đường Tháp Mười, đường hơi bị gẫy góc về bên trái, nơi có hai tháp cao của dãy nhà phố cạnh chợ Bình Tây (tháp bên trái tại góc Tháp Mười-Lê Tấn Kế, tháp bên phải tại góc Tháp Mười-Nguyễn Xuân Phụng).
Các rạp hàng bên hông chợ Bình Tây. Ảnh chụp 1967
Cảnh sôi động bên trong chợ Bình Tây. Thằng bé đưa tay lên tạo dạng đang chụp hình
Rạch Bãi Sậy chạy qua phía sau Chợ Bình Tây. Người chụp đứng trên cầu Palikao đường Ngô Nhân Tịnh nhìn về phía cầu Ba Cẳng. Photo & caption by Bill Mullin Saigon 1967.
Các bà bán dừa khô và lá chuối tại chợ Bình Tây. Saigon 1971
Một góc chợ Bình Tây
SAIGON 1965-1968 – Đường Tháp Mười, bên phải là chợ Bình Tây. Hình trái là góc phố Huỳnh Thoại Yến – Tháp Mười, đối diện cưa chính chợ BT.

Ảnh: Mạnh Hải Flickr

Vui lòng không được copy bài viết nếu chưa được sự đồng ý của Ban Biên Tập

Viết một bình luận