Sài Gòn đang có những bước chuyển mình được tính bằng giờ. Nhưng liệu nó có phải gồng mình để khẳng định bản sắc văn hóa riêng không? Bởi lẽ, nơi đây vốn là chốn đô hội giao thoa các nền văn hóa với sự phong phú đa dạng vùng miền.
Câu nói “hy vọng một lúc nào đó Singapore sẽ phát triển giống như Sài Gòn” của Lý Quang Diệu – nguyên thủ tướng Singapore – trong thập niên 60, mà dạo gần đây thường được trích đi trích lại, làm ta hình dung được phần nào sức phát triển của nó ở thời được mệnh danh “Hòn ngọc Viễn Đông”. Phải chăng những kiến trúc xưa của Sài Gòn đã làm nên vẻ đẹp độc đáo một thời?
Mới đây, chúng ta lại nghe rằng: “Sự hứng thú của chúng tôi với Sài Gòn sẽ giảm đi nhiều nếu thành phố không gìn giữ được những công trình kiến trúc cũ. Nếu điều đó xảy ra, có thể chúng tôi sẽ đến Bangkok thay vì lựa chọn Sài Gòn…”– trong bài viết của nữ tác giả Marianne Brown trên trang Total Travel của Úc. Việc xâm phạm những di tích kiến trúc không chỉ là chuyện phá hủy, mà còn là xây dựng những thứ không phù hợp chung quanh.
Điều đó dẫn đến những suy nghĩ như: Hóa ra những di tích thân quen nơi ta sống liệu có chỉ dành riêng cho cư dân nơi đó, nếu xét đến yếu tố du lịch, hoặc bảo tồn văn hóa bản sắc trong thời hội nhập? Rồi cuộc chiến bảo tồn những di tích văn hóa nơi đó liệu chỉ phụ thuộc vào giới chức trách?…
Câu trả lời thuộc về mỗi chúng ta đơn giản bằng việc cất tiếng bảo vệ những di sản này.
Nhà hát lớn Sài Gòn
Nhà hát lớn Sài gòn được xây dựng từ năm 1989, do KTS Ferret thiết kế, tọa lạc trên đường Catinat (Đồng Khởi nay) bên cạnh là hai khách sạn Caravelle và Continental. Đây là công trình văn hóa tốn kém bậc nhất ở Sài Gòn thời Pháp thuộc.
Sau khi chiếm được Nam Kỳ, năm 1863, chính quyền Pháp đã mời một đoàn hát sang biểu diễn tại Sài Gòn để giải trí cho lính viễn chinh Pháp. Lúc đầu, đoàn biểu diễn tạm tại nhà gỗ của dinh Thủy sư đề đốc tại Công trường Đồng Hồ (Place de l’Horloge) (góc Nguyễn Du – Đồng Khởi hiện nay). Sau đó, một nhà hát tạm được lập ở vị trí Khách sạn Caravelle ngày nay. Năm 1898, Nhà hát lớn được khởi công ngay cạnh nhà hát cũ và đến ngày 1 tháng 1 năm 1900 thì khánh thành.
Giữa hai cuộc Chiến tranh thế giới thứ nhất và Chiến tranh thế giới thứ hai, việc đem gánh hát từ Pháp sang đây biểu diễn hoàn toàn do sự trợ cấp của chính quyền thành phố. Tuy có dự định nơi đây sẽ trở thành một khu trung tâm giải trí dành riêng cho những nhân vật sang trọng, nhưng Nhà hát Tây càng ngày càng mất khách, vì các tay ăn chơi bị các hộp đêm, các quán ăn có nhạc và khiêu vũ giúp vui thu hút hầu hết… Sau thời gian đầu hoạt động sôi nổi, nhà hát chỉ còn sinh hoạt cầm chừng với các buổi ca hát, hòa nhạc và cải lương. Do có nhiều chỉ trích về kiến trúc rườm rà và chi phí tổ chức tốn kém, nên chính quyền thành phố đã từng có ý định chuyển nhà hát thành nơi hòa nhạc (Salle de Concert). Tuy nhiên, ý định này đã không được thực hiện. Thay vào đó, năm 1943 phần trang trí, điêu khắc ở mặt tiền nhà hát bị xóa bỏ (tượng nữ thần nghệ thuật, các dây hoa, hai cây đèn…) nhằm trẻ trung hóa phong cách kiến trúc. Tuy nhiên, vào năm 1944, nhà hát bị phi cơ Đồng Minh oanh tạc, làm hư hại hại nặng, phải ngưng hoạt động.
Sau khi Pháp tái chiếm Đông Dương, do hoàn cảnh chiến tranh, nhà hát không được tu bổ nhiều. Năm 1954, nơi đây được sử dụng làm nơi ở tạm trú cho các thường dân Pháp từ miền Bắc di cư vào Nam theo Hiệp định Genève năm 1954. Năm 1955, nhà hát được tu bổ cải tạo nhưng lại được sử dụng với chức năng tòa Trụ sở Quốc hội (sau gọi là nhà Hạ nghị viện) của chính quyền Việt Nam Cộng hòa.
Sau năm 1975, Nhà hát được trả lại chức năng ban đầu là tổ chức biểu diện nghệ thuật. Năm 1998, nhân dịp 300 năm khai sinh Thành phố Sài Gòn, Chính quyền thành phố đã cho tu bổ lớn với phương châm bảo tồn phong cách kiến trúc ban đầu, với một số trang trí, điêu khắc nổi ở mặt tiền nhà hát như tượng nữ thần nghệ thuật, các dây hoa… được phục chế.
Hội đồng nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đã phê chuẩn một dự án tân trang nhà hát vào tháng 11 năm 2007, kinh phí trù liệu là 1,6 tỷ đồng.
Bố cục nhà hát được dựng theo nhà hát kịch Opéra ở Paris, với phòng khán giả rộng, sân khấu lớn. Ngoài ra, còn có tầng hầm, mái gãy dạng Mansart. Mặt tiền của nhà hát được trang trí nhiều phù điêu được đặt từ Pháp, trong đó, nổi bật là 2 tượng nữ thần ở cửa và nhóm các thiên thần dạo nhạc trên đỉnh. Thiết kế nội thất nhà hát hiện đại với đầy đủ thiết bị âm thanh và ánh sáng. Ngoài tầng trệt, nhà hát còn có 2 tầng lầu với những dãy ghế được bố trí theo hình chữ U hướng về sân khấu chính. Hiện nay, Nhà hát là nơi tổ chức biểu diễn sân khấu chuyên nghiệp như: biểu diễn kịch nói, cải lương, ca nhạc, múa ba lê, dân tộc, opera cho tất cả các đoàn nghệ thuật trong và ngoài nước.
Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn
Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn được xây dựng từ năm 1877 đến năm 1880 có chiều rộng 35m, chiều dài 93m, do KTS Bonard người Pháp thiết kế, mô phỏng nhà thờ Notre Dame của Paris, nhưng nhỏ hơn và thuộc loại đẹp nhất trong số các nhà thờ ở các nước thuộc địa Pháp thời đó.
Tường nhà thờ được xây bằng gạch trần màu nâu đỏ nhập từ Marseille sang. Năm 1895, nhà thờ xây thêm hai tháp chuông, mỗi tháp cao 57,6m và hai tháp có 6 chuông đồng lớn nặng 25.850 tấn – hiện nay là bộ chuông lớn nhất Việt Nam. Ðứng trước nhà thờ là tượng Ðức mẹ Hòa Bình bằng cẩm thạch Ý, cao 4,2m, nặng 8,5 tấn làm tại Rome được dựng vào năm 1959. Ngày 8/12/1959, Tòa thánh Vatican đã có quyết định nâng nơi đây lên hàng Vương cung Thánh đường (Basilique). Hàng ngày, nhà thờ có nhiều giờ lễ khác nhau. Đặc biệt, ngày chủ nhật vào lúc 9h30 có lễ dành cho người nước ngoài.
Bưu điện Trung Tâm Sài Gòn
Khác với các công trình kiến trúc đậm nét Pháp ở trên, Bưu điện Trung Tâm Sài Gòn có nhiều đặc trưng của phong cách kiến trúc tổng hợp Âu-Á, được xây dựng từ 1886 đến năm 1891, do KTS Villedieu thiết kế. Tòa nhà đồ sộ này tọa lạc trên gò đất cao bên hông nhà thờ Đức Bà, phía sau là đường Paul Blanchy (Hai Bà Trưng nay).
Mặt tiền của bưu điện được trang trí những bảng tên một số danh nhân Pháp như Laplace, Voltaire, Arage…cùng những họa tiết sinh động. Trên vòng cung ngôi nhà có chiếc đồng hồ lớn. Bước chân vào phía trên trong, khách thấy hai bên tường cao là hai bản đồ lịch sử của Sài Gòn, các kiến trúc gothic và hơn 35 quầy phục vụ khách hàng. Ngoài ra, còn có các quầy bán đồ lưu niệm với các sản phẩm handmade đậm nét Việt.
Tòa đô chánh Sài Gòn
Được xây dựng từ năm 1898 đến năm 1909, do KTS Gardès thiết kế dựa theo mô-tip lầu chuông ở miền Bắc nước Pháp. Thời Pháp thuộc, nơi đây có các tên gọi là dinh Xã Tây, dinh Đốc Lý, rồi Tòa thị sảnh, là trụ sở làm việc của Hội đồng thành phố. Từ năm 1954 – 1975, gọi là Tòa đô chính Sài Gòn. Sau 30/4/1975 cho đến nay, tòa nhà này là trụ sở của UBND thành phố.
Cấu trúc của tòa nhà khá đơn giản với phần chính giữa là tháp nhọn nhô cao, hai bên có hai tầng mái cân đối. Mặt tiền của toà nhà có 3 bức tượng đắp nổi. Đó là tượng một phụ nữ khoẻ mạnh và một đứa bé đang chế ngự bầy thú dữ (ở giữa). Hai phụ nữ khác trong tư thế cầm gươm (ở hai bên trái, phải).
Dinh Độc Lập
Dinh Độc Lập trước đây là Dinh Norodom được khởi công ngày 23/2/1868 do KTS Hermite phác thảo, đến năm 1871 thì hoàn thành. Công trình bao gồm một dinh thự lớn với mặt tiền rộng 80 m, bên trong có phòng khách sức chứa 800 người, và một khuôn viên rộng 12 ha với nhiều mảng xanh. Phần lớn vật liệu xây dựng được chở từ Pháp sang.
Năm 1962, sau cuộc đảo chính, dinh mới được xây lại trên nền đất cũ theo đồ án thiết kế của KTS Ngô Viết Thụ. Ngày nay, Dinh Độc Lập là điểm đến của nhiều du khách.
Việt Nam Quốc Tự
Ngày 26/4/1964, Việt Nam Quốc Tự được khởi công dưới sự giám sát của KTS Ngô Viết Thụ. Chùa được xây dựng với một ngôi tháp 7 tầng mái cong, chạm trổ tinh vi trong không gian thiên nhiên rộng rãi, với các cảnh quan đặc sắc hài hòa mang đậm bản sắc phong cách kiến trúc Việt Nam.
Đến nay, chùa Việt Nam Quốc Tự vẫn là điểm lui tới của các tín đồ Phật giáo xa gần và đông đảo các du khách khi đến Sài Gòn.
Chợ Bến Thành
Chợ Bến Thành do hãng thầu Brossard et Maupin khởi công xây dựng từ năm 1912 đến tháng 3/1914. Sau khi hoàn thành, người dân gọi là chợ Mới hay chợ Sài Gòn để phân biệt chợ cũ. Sau năm 1957, chợ đổi tên như hiện nay. Đất xây chợ, vốn là một cái ao sình lầy, gọi là ao Bồ Rệt (Marais Boresse), được người Pháp cho lấp đi.
Khuôn viên chợ quy hoạch bốn mặt bởi bốn con đường. Mặt tiền (Quảng trường Quách Thị Trang nay) là Place Cuniac, đặt theo viên Thị trưởng thành phố Sài Gòn (Xã Tây) Cuniac, người đã đề ra việc lấp ao. Mặt bắc chợ là Rue d’Espagne ( Lê Thánh Tôn nay), phía đông là Rue Viénot (Phan Bội Châu nay), và phía tây là Rue Schroeder (Phan Châu Trinh nay). Hiện chợ có hơn 3.000 sạp hàng, bán sỉ, lẻ từ thực phẩm, vật dụng hàng ngày đến hàng xa xỉ phẩm. Chợ bắt đầu hoạt động từ 4h sáng và đóng cử vào lúc 18h hàng ngày. Hàng năm, chợ đón tiếp hàng triệu lượt du khách.
Bảo tàng lịch sử Việt Nam
Ngày 28/11/1927, bảo tàng lịch sử Việt nam được xây dựng theo thiết kế của KTS Delaval, theo lối kiến trúc “Đông Dương cách tân”.
Bảo tàng gồm 18 phòng trưng bày; phần giữa bảo tàng có một khối bát giác có 2 nóc mái lợp ngói ống, gắn vật trang trí hình phụng, hình rồng cách điệu; trên cùng, là 4 quả cầu nhỏ dần và đặt chồng lên nhau, hiện là nơi bảo tồn và trưng bày gần 32.000 hiện vật quý được sưu tầm trong và ngoài nước.
Nguồn: Dân Sài Gòn (DanSaiGon.com)